وثوق الدولهمیرزا حسن خان معروف به وثوق الدوله، از رجال سیاسی، درباری و خائن به ایران بود. فهرست مندرجات۲ - وثوق الدوله در شمار مستوفیان ۳ - نمایندگی مجلس و دوره استبداد صغیر ۴ - دوران فتح تهران و ریاست بر هیات مدیره ۵ - حمایت از احمد شاه ۶ - پست وزارت ۷ - دوران نخست وزیری و استعفا ۸ - مسئولیت دوباره ۹ - خیانت وثوق الدوله به ایران ۱۰ - عزل وی از وزارت ۱۱ - پایان کار وثوق الدوله ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - معرفی اجمالی"میرزا حسن خان" معروف به "وثوق الدوله" در فروردین ۱۲۵۴ هجری شمسی دیده به جهان گشود او از هفت سالگی به فرا گرفتن درس فارسی و مقدمات عربی پرداخت و در جوانی در مدرسه مروی قسمتی از فلسفه را نزد شیخ علی نوری و قسمتی از فقه را نزد سید عبد الکریم لاهیجی فرا گرفت و سپس به آموختن زبان فرانسه و تتبع در ادبیات فارسی پرداخت، دائی او امین الدوله نیز در پرورش استعداد او کوشید و زیر دست او خدمت خود را آغاز نمود. [۱]
صفائی، ابراهیم، رهبران مشروطه، تهران چاپ سوم، خرداد ۱۳۶۳، جاویدان، ج۱، ص۴۱۵.
۲ - وثوق الدوله در شمار مستوفیاناو در تیرماه ۱۲۷۴ه. ش همراه پدرش نزد ناصرالدین شاه رفت، معلومات و استعداد او در جوانی توجه شاه را به خود جلب کرد و این باعث شد فرمان استیفای آذربایجان و به همراه آن لقب وثوق الدوله به او داده شود. او از این زمان در شمار مستوفیان در آمد و با پدرش که او نیز همین عنوان را داشت به همکاری پرداخت و با "دوشیزه مریم" دختر آصف الدوله ازدواج کرد. [۲]
صفائی، ابراهیم، رهبران مشروطه، تهران چاپ سوم، خرداد ۱۳۶۳، جاویدان، ج۱، ص۴۱۶.
۳ - نمایندگی مجلس و دوره استبداد صغیروثوق الدوله بعد از انقلاب مشروطه حضور مستمری در سیاست داخلی داشت، او از آغاز نهضت، گرایشی به نهضت و اعتقاد به برقراری حکومت پارلمانی داشت و نیز به وسیله برادر خود که منشی مخصوص شاه بود آگاهی‌های بیشتری از روند و پیشرفت نهضت به دست می‌آورد و با این حرکت همراه شده و از سوی صنف بازرگان به نمایندگی تهران انتخاب شد. در نخستین انتخابات هیت رئیسه مجلس شورای ملی که صنیع الدوله وکیل صنف اعیان به ریاست مجلس شورای ملی برگزیده شد. [۳]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۵۷، زوار، ج۱، ص۳۵۰.
وثوق هم بعنوان نایب رئیس اول مجلس انتخاب گردید و تا پایان دوره یکم مجلس شورای ملی این مقام را داشت، وی بغیر از نائب رئیس بودن، ریاست کمیسیون بودجه و مالیه را هم بعهده داشت و در تنظیم و تصویب برنامه‌های اصلاحی نقش داشت.در دورۀ استبداد صغیر و بسته شدن مجلس اول وثوق الدوله منزوی بود و اوقات خود را بیشتر به مطالعه می‌گذرانید و با مشروطه‌خواهان ارتباط داشت. [۴]
صفائی، ابراهیم، وثوق الدوله، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴، کتاب سرا، ص۲۷.
[۵]
صفائی، ابراهیم، وثوق الدوله، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴، کتاب سرا، ص۲۸.
۴ - دوران فتح تهران و ریاست بر هیات مدیرهبعد از فتح تهران به دست مشروطه‌خواهان و خلع محمدعلی شاه قاجار از قدرت، هیاتی ۲۰ نفره تشکیل شد که قدرت را در ادارۀ امور کشور به دست گرفت، به نام هیات مدیره موقت که در کاخ شمس العماره شروع بکار کرد و وثوق الدوله به ریاست این هیات برگزیده شد. او یکی از کسانی بود که با محمد علی شاه مذاکره کرد، و قرار شد او با گرفتن مستمری و حقوق ماهانه از ایران به روسیه، تبعید شود، وی پس از منحل شدن این هیات مدیره موقت به مقام وزیر دادگستری وقت رسید. [۶]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۵۷، زوار، ج۱، ص۳۴۹.
۵ - حمایت از احمد شاهنامههای متعدد او نشان از حمایت وی از احمدشاه و تلاش برای استقرار حکومت او است: «بر خلاف مدلول پروتکل مورخه ۲۵ اوت ۱۹۰۹ منعقده بین اولیای دولت ایران و سفارتین دولتین انگلیس و روس از طرف "اعلی‌حضرت محمدعلی‌شاه" مخلوع و همراهان ایشان تحریکات و اقدامات بر خلاف مصالح امور مملکت و بر ضد حکومت حاضره به عمل آمد تا اینکه خود اعلی‌حضرت معظم‌له با کشتی روس موسوم به "جرس‌توفور" از طریق روسیه روز ۲۱ رجب وارد "گمش‌تپه" شده، مراتب در ضمن دو فقره مراسله به سفارتین بهیئتین امضاکنندگان پروتکل مزبور اخطار و خصوصا خاطرنشان می‌شود که از این تاریخ مقرری محمدعلی میرزا بکلی مقطوع و هرگونه خسارتی که از این مسئله حادث شود دولت علیه مسئول خواهد بود.» [۷]
نصیریان، محمدرضا، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران دوره قاجار، ج۴، ص۱۴۶، (سند شماره ۶۱) تهران، کیهان، ۱۳۶۶.
۶ - پست وزارتوثوق در انتخابات دورۀ دوم نیز از تهران انتخاب شد ولی چون پیش از گشایش مجلس، پست وزارت را قبول کرده بود از نمایندگی مجلس عذر خواست، او بعدها به وزارت کشور و امور خوارجه نیز رسید و در سال ۱۲۹۳ ه. ش عهده‌دار وزارت دارائی شد، و یک دوره نیز وزیر معارف و اوقاف بود. [۸]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۵۷، زوار، ج۱، ص۳۵۰.
۷ - دوران نخست وزیری و استعفاوثوق الدوله اول بار در سال ۱۲۹۵ ه. ش که کشور را بی‌ثباتی فرا گرفته بود از طرف احمد شاه قاجار مامور تشکیل کابینه شد. [۹]
رایت، سردنیس، ایرانیان در میان انگلیسیها، ص۳۷۱، تهران، نو، جاویدان، ۱۳۶۸.
در این زمان بین کشور‌های انگلیس و آلمان در جنوب ایران بر سر منافع استعماری جنگ در گرفت، که منجر به پیروزی انگلیسیها شد و بخاطر آن مردم زیادی کشته و مجروح شدند.به دستور وثوق الدوله در این زمان دوره چهارم مجلس شورای ملی برگزار شد و تفنگدارانی که در جنوب به کمک انگلیسیها تشکیل یافته بودند، منظم‌تر شده و بنام پلیس جنوب معروف گشتند، اما کشور دارای مشکلات بسیاری بود که وثوق نتوانست زیر مشکلات مقاومت کند، و پس از هشت ماه استعفاء داد. [۱۰]
عاقلی، باقر، نخست وزیران ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۴، چاپخانه علمی، ص۲۱۳.
۸ - مسئولیت دوبارهاو برای بار دوم در سال ۱۲۹۷ ه. ش باز از طرف شاه مامور تشکیل کابینه شد، او در اولین اقدام خود بعد از نخست وزیری کلیه اعضای کمیته مجازات را دستگیر و زندانی کرد و با تشکیل دادگاه، این تشکیلات را منحل کرد. [۱۱]
رایت، سردنیس، ایرانیان در میان انگلیسیها، ص۳۷۱، تهران، نو، جاویدان، ۱۳۶۸.
در مرحله بعدی راه‌های کشور را که پر از راهزن و غارتگر شده بود پاکسازی کرد، و امنیت را در بیشتر مناطق برقرار کرد و در زمان نخست وزیری وی قیام جنگل به رهبری میرزا کوچک خان جنگلی در شمال کشور بوقوع پیوست و او در سرکوبی این قیام ناموفق بود و این نهضت تا بعد از نخست وزیری وی نیز ادامه داشت. ۹ - خیانت وثوق الدوله به ایراناو که دست نشانده دولت انگلستان بود، از همان اول که نخست وزیری را پذیرفت برای اینکه بتواند دولت باثباتی داشته باشد از آنها کمک مالی گرفت، در این زمان برای اولین بار ایران به مجمع جهانی ملل دعوت شد، اما مهمترین کار او در این دوره بستن قراداد ننگین ۱۹۱۹میلادی، با دولت انگلستان بود که به وسیله این قراداد ایران به تحت الحمایگی این دولت استعماری در آمد و برای بستن این قراداد پول هنگفتی نیز از دولت انگلستان به عنوان رشوه دریافت کرد. "معتصم‌السلطنه فرخ" می‌نویسد: «برای تصویب قرارداد ۱۹۱۹ انگلیسیها چهارصد هزار تومان پول دادند که دویست هزار تومان آن به وثوق‌الدوله، صدهزار تومان آن به نصرةالدوله فیروز و صدهزار تومان آن به صارم‌الدوله رسید. [۱۲]
فرخ، معتصم السلطنه، خاطرات، تهران، جاویدان، بی تا.
هدایت در این مورد می‌نویسد: «تاریخ نه قضایای مرو را فراموش می‌کند، نه قرارداد ۱۹۱۹ را و نه قطع عضو فاسد را.» [۱۳]
هدایت، مهدی‌قلی، خاطرات و خطرات، ص۳۱۹، تهران، زوار، ۱۳۶۱.
و به خاطر این خدمتی که برای دولت انگلستان انجام داد تا آخر عمرش در حفظ جان و مال او و کسانش، بیشتر از هر کس دیگر کوشش و حمایت صورت گرفت.۱۰ - عزل وی از وزارتانگلیسیها سعی داشتند او را سال‌ها برای رسیدن به اهداف خود در این پست حفظ کنند، اما سرانجام با کارشکنی روس‌ها و مخالفت زیادی که در داخل با او به خاطر بستن قراداد ۱۹۱۹م شد، به اجبار او را از نخست وزیری برکنار کردند. [۱۴]
صفائی، ابراهیم، وثوق الدوله، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴، کتاب سرا، ص۷۷.
[۱۵]
کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، تهران چاپ نهم، انتشارات امیرکبیر، ج۲، ص۸۱۳.
۱۱ - پایان کار وثوق الدولهبعد از اینکه در سال ۱۲۹۹ ه. ش از نخست وزیری عزل شد، به جای او مشیر الدوله مامور تشکیل هیات دولت شد، وثوق الدوله عازم اروپا شد و سال‌ها در لندن و پاریس بسر برد تا اینکه در ۱۳۰۴ ه. ش به ایران بازگشت و در دورۀ ششم مجلس شورا به نمایندگی مردم تهران برگزیده شد، و در کابینه بعدی نیز به وزارت رسید و با خروج رضاخان از ایران، او نیز در صحنه قدرت تا حدودی حذف شد، او در سن ۸۰ سالگی در تهران در گذشت و در قم در مقبرۀ خانوادگی خود بخاک سپرده شد و تمام دارائی او بین هفت دختر و یک پسر او تقسیم شد. [۱۶]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۵۷، زوار، ج۱، ص۳۵۲.
۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «وثوق الدوله»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۹/۲۵. سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «حسن وثوق»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۰۴/۲۷. رده‌های این صفحه : احزاب سیاسی عصر پهلوی | تراجم | خاندان ها | خاندان های ایرانی | دولت قوام | رجال سیاسی عصر پهلوی | مقالات پژوهه
|